حکاکی

حکاکی خراشیدن و تراشیدن سطوح مختلف سنگی، فلزی، شیشه ای و غیره برای نقش اندازی روی آنها است.

هنر تراشیدن روی سنگ شیوه ای از نقش اندازی بر روی انواع مواد چون گل، سنگ، چوب، فلز و شیشه می باشد. حکاکی شامل جزئی ترین خراش ها تا کنده کاری های عمیق یا برجسته است.

واژه حکاکی در هنرهایی چون حجاری، منبت کاری، خراطی، گچ بری، آجرتراشی، ساخت کلیشه، قالب سازی، فولادکوبی، مرصّع کاری، تراش شیشه و شیشه گری، زرگری، جواهرسازی، مهرسازی و نگین تراشی، قلم زنی و غیره مصطلح شده و این فن در آنها کاربرد یافته است.

هنر حکاکی روی سنگ و تاریخچه آن

متداول ترین تعریف حکاکی روی سنگ، تراش و ایجاد خراش یا شیارهای ظریف و اغلب کم عمق بر روی سنگ هایی چون زمرد و یاقوت، خصوصاً عقیق و همچنین انواع مهر، طلسم و سرسکه (قالب های ضرب سکه) است.

در واقع حکاکی به معنی کنده کاری روی سطوح مختلف سنگی، با استفاده از دست و ابزارهای مکانیکی برای ایجاد نقش‌های مورد نظر می باشد.

حک کردن نقشی بر روی سنگ به وسیله ابزارهایی مثل قلم های مختلف که گاهی کاملاً دست ساز می باشد.حکاکی هنری بسیار زیبا و ارزنده است، که در گروه صنایع دستی سنگی قرار دارد.

تاریخچه

هنر حکاکی یکی از قدیمی ترین هنرها در نزد بشریت می باشد که تاریخچه حکاکی به انسان های نخستین بر می‌گردد.

ابتدا انسان ها برای فهماندن منظور خود، از حکاکی روی سنگ استفاده می کردند و بعد ها در راستای ثبت وقایع از این روش استفاده شد.

در گذشته از این هنر برای حک کردن نقشی بر روی مهرها و انگشترهایی که هم جنبه کاربردی و هم جنبه زینتی داشت بسیار استفاده می‌شد. در استان قزوین حک کردن قطعه ای خوشنویسی و یا نقشی زیبا بر روی کتیبه های سردر بنا ها و یا سنگ مزار از گذشته رواج داشته است.

از نمونه های زیبای این هنر در قزوین می توان به کتیبه آب انبار حاج کاظم، آب انبار لالو و سنگ قبر زیبای آرامگاه شهید ثالث اشاره کرد.

تاریخچه حکاکی بر روی فلزات

بعدها با پیدایش فلزات، حکاکی شکل و شیوه جدیدی به خود گرفت و علاوه بر حکاکی روی سنگ و دیوارهای سنگی که اتفاقا به واسطه پیدایش فلز شکل بهتری به خود گرفت بود بخش جدید، حکاکی فلزات هم به آن اضافه گردید و روز به روز تکامل بیشتری یافت، جهت ثبت و شمارش سلاح ها ((که اولین مارک زنی تاریخ است)) و زیبا سازی سلاح های افراد خاص ازجمله پادشاهان و … از حک روی فلز استفاده می شد، که در آثار بدست آمده تاریخی نمونه های نخستین آن قابل مشاهده است.

با توجه به شواهد تاریخی موجود حکاکی در ایران هم بسیار فراگیر بوده است. قبل از پیدایش خط ایرانیان از مهر در راستای اعتبار بخشی به اسناد استفاده می کردنند. ایرانیان باستان بیشترین نقش در اعتبار بخشی به مهر و هنر حک فلز را داشته اند.

هنر سنگ تراشی قدمتی حدوداً پنج هزار ساله دارد.حکِ نقش ابتدا بر روی مواد نرم صورت می پذیرفت و نخستین نمونه های آن مربوط به مهرها و لوحه های گلی است. مهرهای منقوش استوانه ای، مدور و مخروطی هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد در بین النهرین و آثار مشابه دوره های هخامنشی و ساسانی، نمونه های حکاکی پیش از اسلام اند.

 پیش از اسلام

در هنر حک پیش از اسلام بیشتر از تصویر استفاده می شد، اما با ظهور اسلام خط و خوشنویسی آیات و عبارات مذهبی بیشتر به کار رفت. قدیمی ترین اثر حکاکی شده اسلامی نگین انگشتری منسوب به پیغمبر صلی اللّه علیه وآله وسلم است.

همچنین، حک طُغرا بر روی مهر بسیار رایج بوده است. تاریخ نویسی و آوردن نام حکاک در پای اثر در دوره صفویه (906ـ1135) مرسوم شد. مقارن دوره صفویه، عثمانیان نیز به این کار مبادرت ورزیدند. از نام و احوال حکاکان پیش از قاجار اطلاع زیادی در دست نیست.

از دسته های مهم صنعت مهر آن زمان مهر های فلزی می باشد مهری از جنس فلزات مختلف که به وسیله ابزارهای بدوی حکاکی و هنر دست استاد کار صورت می گرفت.

با گذشت زمان ابزارهای حکاکی کامل شدند. این هنر به بخش های دیگری هم تسری پیدا کرد. وارد حیطه هنر و صنعت آن دوره تاریخی نیز شد که آثار بسیار خیره کننده و تکرار ناشدنی از حکاکی سنگ ها ، ظروف ، جواهرات و فلزات بجا مانده است.

حک ظروف، حک عقیق، حک سنگ های تزیینی، حک انگشتر، حک چوب، حک مجسمه ها و پیکر تراشی (به ویژه در روم و یونان باستان )، سنگ تراشی ( درایران باستان ) و ساخت نما های باشکوه از سنگ و فلز باعث شد حک را در بخش هنری و استفاده از حک فلز در انواع سلاح ها ( شمشیر و نیزه و ) در بخش صنعتی این امر را به بخش جدا نشدنی تاریخ تبدیل شود.

انواع شیوه ها

 سنگ

حک سنگ خصوصاً عقیق: در حکاکی عقیق از انواع قلم الماسه استفاده می شود. این قلم ها بیست و گاهی تا چهل نمونه است. دستگاه این نوع حکاکی ساده و شامل یک محور است که قلم الماسه در رأس آن قرار می گیرد و محرک محور یک کمان است.

سنگ را پس از ترکیب خط و نقش روی قبضه می چسبانند. قبضه تکه چوب خراطی شده ای با یک صفحه مدور کوچک و دسته ای نازک به طول ده تا پانزده سانتیمتر است که مقداری موم روی سطح آن قرار دارد و عامل نگهدارنده سنگ است. هنگام سنگ کَنی، قبضه در یک دست و کمان دستگاه در دست دیگر حکاک قرار می گیرد.

با حرکت مداوم کمان و چرخش محور و درگیر کردن سطح سنگ با قلم الماسه حکاکی صورت می پذیرد. حکاکی مهرهای عقیق اغلب عمیق تر از نوع خاتم و انگشتری است.

 فلزات

حک فلزات : از قبیل مُهر، سرسکه، طلسم و خصوصاً مهرهای برنجی با قلم فولادی، که به دو شیوه گود و برجسته انجام می شود.

در حکاکی گود، ابتدا مهرهای برنجی به شکل مربع یا مستطیل در یک نگهدارنده چوبی به شکل استوانه و با یک شکاف کوچک، محکم و چفت می شود.

سپس با قلم فولادی دسته دار و با فشار دست شیارهای لازم را در سطح فلز ایجاد می کنند. در شیوه برجسته با استفاده از قلم و چکش زمینه نقش کنده می شود و عبارت روی فلز برجسته می ماند.

شیوه برجسته برای مهرهای بزرگ تر با نقش کمتر و ساده تر، امکان پذیر و بسیار مشکل تر از شیوه گود است. با رواج مهرهای لاستیکی و ژلاتینی، حک مُهر رو به افول رفت و حک لیزری و دستگاه های پیشرفته تراش، حک سنّتی سنگ را دچار تغییرات زیادی کرد. امروزه حکاکی انواع سنگ های انگشتری با فِرِز انگشتی و تیغه های مخصوص دندان پزشکی انجام می گیرد.

مواد و متریال مورد نیاز

مواد اولیه سنگ هایی که برای هنر حکاکی مناسب هستند و می توان بر روی آن ها نقشی را حک کرد ، باید از سنگ های نرم انتخاب شوند. سنگ هایی مثل سنگ مرمرو یا بسیاری از سنگ هایی که در دل طبیعت آنها را می توان یافت.

سنگی که مورد استفاده می باشد از اطراف مشهد استخراج می شود. با نام لاوز یا لاپیس که ترکیبی از تالک وکلرور است. هنرمند حکاک با خلاقیت و ابتکار خود طرح را برروی آن حک می کند.

از دیگر مواد و متریال مورد استفاده در هنر تراشیدن روی سنگ می توان به سنگ های سنگ لوح، سنگ طبیعی، بازالت، بلورهای نمک، سنگریزه، کاشی های سنگی، سرامیک و چینی، سنگ عقیق و گرانیت اشاره کرد.

ابزار و وسایل حکاکی روی سنگ

ابزار و تجهیزات گذشته همان تیشه وکلنگ برای برش سنگ بوده. امروزه دستگاه های تراش سنگ جایگزین تیشه وکلنگ می باشد. همچنین برای حک کردن نقشی بر روی سنگ قلم های مختلفی مورد نیازاست که در اکثر موارد دست ساز هستند. سمباده در شماره های مختلف برای پرداخت نهایی کار از دیگر ابزار مورد نیاز است.

حکاکی روی سنگ با دستگاه لیزری

پرتو قدرتمند لیزر در دستگاه حک سنگ قابلیت ذوب سطح سنگ و حک روی آن را دارد. درگذشته به شکل کامل و گاهی در حال حاضر در برخی حکاکی ها از ابزار فرز برای کارهای سنگی استفاده می شود؛

این ابزار نیازمند مته های متفاوت برای ایجاد طرح بر روی جنس سنگ های مختلف است. تنها یک استادکار می تواند طرح ذهنی خود را با تجربه بالا روی سنگ به نمایش بگذارد. اما با خرید دستگاه لیزر سنگ، این نیاز از بین می رود. با اعمال طرح مورد نظر روی سنگ به شکل خطوط با استفاده از ابزارهای عمق دهی و برداشت، می توان به سرعت هر طرحی را اعمال کرد و به سرعت آن را روی سنگ، عمق دهی کرد. در نتیجه در زمان، هزینه و تولید صرفه جویی بسیاری خواهد شد.

دستگاه لیزر می تواند بدون استفاده از ابزار عمق دهی، عملیات خراشیدن عمیق و سه بعدی را روی سنگ را انجام دهد. اما به دلیل زمان بر بودن و اینکه در بیشتر حجاری های عمیق، دقت خیلی بالایی مورد نظر نیست. از ابزار مکانیکی برداشت نظیر فرز در کنار دستگاه لیزر استفاده می شود.

دقت داشته باشید با دستگاه های لیزر شما امکان برش سنگ را نخواهید داشت.هر چقدر سطح سنگ یکدست تر باشد، نتایج کار بهتر خواهد بود.

نکات مهم در لیزر انواع سنگ

• استفاده از لنز لیزر ۲ اینچ جهت حک باکیفیت بالاتر به علت نازک بودن قطر اشعه در مقایسه با سایر لنزها.
• انتخاب تیوب لیزر با توان پایین حداکثر تا ۸۰ وات.
• بهره گیری از دستگاه میز متحرک جهت حک روی سنگ با ضخامت بیش از ۳ سانتی متر.
• هنر حکاکی با بالاترین میزان کیفیت بر روی سنگ مستلزم طراحی حرفه ای نوسط نرم افزار فتوشاپ و نرم افزارهای تبدیل می باشد.

حکاکی روی انواع سطوح چگونه انجام میشود؟

حک کاربرد های گوناگونی دارد. گاهی نقشی زیبا بر روی سنگی که صرفا جنبه تزئینی دارد و گاهی حک کردن نقشی بر روی اشیا کاربردی. همانند: ظروف ، زیور الات ، مهر و یا کتیبه ای بر سر در یک بنا.

برای شروع کار هنرمند ابتدا سنگ مورد نظر را انتخاب می کند. سپس طرح خود را بر روی سنگ می اندازد. انداختن طرح بر روی سنگ گاهی به روش سنتی انجام می شود. گاه با کاربن این کار انجام می شود و آنگاه با استفاده از قلم های مختلف طرح را بر روی سنگ حک می کند .

(گاهی اوقات باید در میان کار نوک قلم ظریف تر و یا گودتر شود . به همین دلیل در بیشتر مواقع هنرمندان از قلم های دست ساز استفاده می کنند).

در ادامه هنرمند حکاک ابتدا اطراف طرح را با استفاده از قلم و چکش پایین می برد. سپس از برجسته ترین قسمت طرح اصلی شروع به کار می کند. بعد از کامل شدن طرح و در نهایت، باید کار به وسیله سمباده پرداخت شود، تا قسمت های اضافه و تیز سنگ صیقلی شود. نقوش مورد استفاده در این هنر تنوع نقوش در این هنر بسیار است. اما بیشتر هنرمندان از طرح هایی که جنبه ایرانی و یا اسلامی دارد استفاده می کنند.