گوهرشناسی چیست؟
جواهرشناسی یا گوهرشناسی
گوهرشناسی (جواهرشناسی): دانشی است که به مطالعه جواهرات و سنگ‌های قیمتی طبیعی و مصنوعی می‌پردازد. این دانش در زمرهٔ علوم زمین قرار می‌گیرد و شاخه‌ای از کانی‌رشناسی به‌شمار می‌آید. برخی از جواهرسازان به‌طور آکادمیک آموزش گوهرشناسی دیده‌اند و صلاحیت این را دارند که گوهرها را شناسایی و ارزیابی کنند.
برخی از سنگ‌های قیمتی
اولین آزمایشگاه گوهر شناسی ارائه‌کنندهٔ تجارت جواهر در سال ۱۹۲۵ میلادی در لندن تأسیس شد. اکنون آزمایشگاه‌های بیشماری در سراسر دنیا وجود دارد که حتی به تجهیزات و تجربیات بسیار زیادی نیاز دارند. چالش‌های جدیدی نظیر بهسازی گوهرها، سنتتیک‌های جدید و سایر موارد را شناسایی کنند.
آزمایشگاه مسافرتی
اغلب دشوار است تا قضاوتی کارشناسانه از آزمایشگاه‌های معمولی به دست آید. تجزیه و تحلیل و برآورد در تجارت گوهر سنگ‌ها معمولاً به موقعیت بستگی دارد. گوهر شناسان ماهر و خریداران گوهر سنگ، لابراتوارهای سیار استفاده می‌کنند، که در حالت سفر تمامی ملزومات ضروری را یک جا دارا می‌باشند. چنین آزمایشگاه‌های مسافرتی تجهیزات سیال خود را دارا می‌باشند، که آنها را مستقل می‌نماید. آنها همچنین مناسب برای سفر گوهر شناسان می‌باشند.
گوهر سنگ‌ها
گوهر سنگ‌ها در واقع بر اساس ساختار کریستالی خود، وزن مخصوص،ضریب شکست و دیگر خواص نوری،مانند پلوکروزیم (پدیدهٔ چند رنگی) دسته‌بندی می‌شوند. ویژگی فیزیکی سختی، توسط مقیاس غیر خطی سختی موس برای سختی کانی‌ها تعیین میشود.
گوهر شناسان این فاکتورها را در حال ارزشیابی و تخمین برش و جلای گوهر سنگ‌ها مطالعه می‌نمایند. مطالعهٔ میکروسکوپی گوهرشناسی ساختار درونی، برای تعیین این مورد به کار می‌رود که کجا یک گوهر سنتتیک است یا طبیعی. این کار با ظاهر شدن ناخالصی‌های سیال طبیعی انجام میشود. تا حدودی اندازه‌ای بخش بیرونی کریستال‌هایی که مدرکی از بهسازی حرارتی به منظور افزایش رنگ دارند انجام میشود.
تجزیه و تحلیل طیفی برش گوهر سنگ‌ها نیز اجازه می‌دهد تا گوهر شناس به درک ساختار اتمی و تعیین منشأ آن که فاکتور مهمی در ارزش‌گذاری گوهر سنگ می‌باشد نائل گردد. به عنوان مثال، یک یاقوت سرخ برمه نسبت به یک نوع تایلندی واریانس فعالیت داخلی و بصری را آشکار خواهد ساخت.
زمانی که گوهر سنگ‌ها به حالت راف یا تراش نخورده هستند، گوهر شناس ساختار بیرونی را مطالعه می‌کند؛ سنگ میزبان و تجمع کانی؛ و رنگ طبیعی و جلاء. در ابتدا، سنگ به وسیلهٔ رنگ آن، ضریب شکست، خاصیت بصری، وزن مخصوص، شاخص انکسار نور و آزمایش ویژگی‌های درونی تحت بزرگنمایی شناسایی میشود.
شناسایی عمومی سنگ ها
گوهر سنگ‌های با رنگ مشابه دستخوش آزمایش بصری غیر مخرب می‌شوند تا اینکه تنها یک امکان شناسایی باقی بماند. هر آزمایش تنها، یک دلالت‌کننده است. به عنوان مثال، وزن مخصوص یاقوت ۴٫۰۰، شیشه ۳٫۱۵–۴٫۲۰ و کوبیک زیرکن ۵٫۶–۵٫۹ می‌باشد؛ بنابراین به راحتی می‌توان تفاوت میان کوبیک زیرکن و دو مورد مذکور را گفت، اگر چه همپوشانی بین شیشه و یاقوت وجود دارد.
و با تمامی مواد طبیعی موجود در آنها، هیچ‌یک از دو گوهر یکسان نمی‌باشند.
شناسایی از طریق ضریب شکست
یک رفراکتومتر دستی سنتی در گوهرشناسی
یک آزمون برای تعیین هویت گوهر اندازه‌گیری انکسار نور در گوهر می‌باشد. هر ماده دارای یک زاویهٔ حساس می‌باشد که بالای آن نقطه را نور به داخل منعکس می‌گردد. این را می‌توان اندازه‌گیری کرده و برای تعیین هویت گوهر استفاده نمود. به‌طور کلی ضریب شکست به وسیلهٔ رفرکتومتر اندازه‌گیری میشود. همچنین می‌توان از یک میکروسکوپ برای اندازه‌گیری استفاده کرد.
شناسایی از طریق وزن مخصوص
وزن مخصوص به عنوان تراکم نسبی شناخته میشود. وزن مخصوص بسته به ترکیبات شیمیایی و نوع ساختار کریستالی تغییر می‌کند. مایعات سنگین با وزن مخصوص معین برای تست گوهر سنگ‌ها استفاده میشود.
وزن مخصوص با مقایسهٔ وزن گوهر در هوا با وزن گوهر معلق در آب اندازه‌گیری میشود.
شناسایی از طریق طیف نما
این روش یک اصل مشابهی را برای چگونگی کار یک منشور در جداسازی نور سفید به طیف‌های رنگی آن استفاده می‌کند. اسپکتروسکوپ گوهرشناسی برای تجزیهٔ جذب انتخابی نور در گوهر استفاده می شود. زمانی که نور از محیطی به محیط دیگر عبور می‌کند، خم میشود. نور آبی بیشتر از نور قرمز خم میشود. میزان انحراف نور به مادهٔ گوهر بستگی دارد.
عوامل رنگ یا کروموفورها خم‌ها را در طیف نما یا اسپکتروسکوپ نشان می‌دهند و عنصری را که در رنگ گوهر دخیل است را مشخص می‌کنند.
گوهرشناسی در ایران
تاریخ دقیق گوهرشناسی در ایران مشخص نیست. ولی از آنجایی که ایران خاستگاه سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی خاصی مثل فیروزه نیشابور یا عقیق خراسانی بوده و همچنین در دوران‌هایی سازندگان رکاب انگشتر با سبک خاص آن دوره فعالیت داشته‌اند، می‌توان گفت که ایران یکی از کشورهای با قدمت و با سابقه طولانی در زمینه گوهرشناسی می‌باشد. از دانشمندان برجسته این علم می‌توان به ابن سینا ،ابوریحان بیرونی و خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد.
با گذشت زمان، در ایران نیز توجه به این سنگ‌ها بیشتر شد. با وجود معادن فیروزه و عقیق در ایران، این دو سنگ بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌است. از آنجایی که در زمان‌های گذشته امکان ساخت سنگ‌های قیمتی مصنوعی (سنتاتیک) وجود نداشته، گوهرشناسی در گذشته به صورت نامگذاری بر روی گوهرهای موجود مانند الماس و یاقوت و زمرد و زبرجد و عقیق و فیروزه و لعل و… انجام می‌گرفت. به عنوان مثال، یاقوت سرخ، یاقوت کبود، عقیق شجر، عقیق سلیمانی، عقیق بابا قوری و … در این دسته نامگذاری‌ها قرار می‌گیرند. کتاب «تنسوخ نامه ایلخانی» نوشتهٔ خواجه نصیرالدین طوسی در قرن هفتم هجری از اولین کتاب‌های گوهرشناسی دنیا نیز می‌باشد.
موسسات گوهرشناسی
در حال حاضر در آزمایشگاه‌های کشورهای مختلف مانند تایلند، روسیه، ژاپن، آمریکا و برخی از کشورهای اروپایی، گوهرهای مصنوعی مانند یاقوت، زمرد، الکساندریت، اسپینل، اپال، کوارتز و الماس تولید میشود که برای تشخیص آنها از معادل‌های طبیعی نیاز به دانش و تجربه جواهرشناسی و امکانات آزمایشگاهی ویژه ای هست.
آزمایشگاه های متنوعی در شبکه آزمایشگاهی فناوری های راهبردی حضور دارند. از نظر ساختاری، آزمایشگاه های بخش خصوصی، آزمایشگاه های دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و موسسه های پژوهشی؛ از نظر حوزه فعالیت، آزمایشگاه های زیست فناوری، فناوری نانو، علوم شناختی، علوم و صنایع دریایی، هوایی، فضایی، ریلی، صنایع دستی، سلول های بنیادی، نفت، انرژی و نیرو، برق و الکترونیک، معدن، مواد، پلیمر، مواد غذایی و آرایشی و بهداشتی و غیره.
گوهرسنگ ها و تاریخچه آن ها
جواهر یا گوهرسنگ (انگلیسی: Gemstone) که گوهر،سنگ قیمتی یا نیمه قیمتی نیز نام دارد. گوهرسنگ تکه‌ای بلور معدنی برش‌خورده است. گوهرتراش ها از آن به عنوان جواهر یا زیورآلات استفاده می کنند. گوهرسنگ ها نمایانگر ثروت و تشخص می باشند. فرمانروایان گذشته از نگین‌های حاصل از این کانی ها به عنوان جواهر استفاده می‌کردند. زنان باور به خواص جادویی و پزشکی گوهرسنگ ها داشتند. زنان با استفاده از گوهرهایی چون صدف‌ها و سنگ‌های زیبا و رنگین حس تحسین مردان را برمی انگیختند.
گوهرسنگ ها در گذر تاریخ
باور بر این بود که دارندگان طلسم می‌توانند شیاطین، بیماری‌ها و دیگر رویدادهای ناخوشایند را از خود دور کرده و فرشتگان آنها را حمایت کرده و از تندرستی و خوشبختی برخوردار خواهند ساخت. از جمله این باورها این بود که عقیق انسان را در برابر گزیدن رتیل و برق زدگی نگه می‌دارد، یشم سبز می‌توانست باران بباراند و هر کس سنگ لاجوردی با خود داشت از حمله و نیش مار و افعی مصون می‌ماند.
تا آغاز قرن نوزدهم همچنان باور بر این بود که سنگ‌های قیمتی در شفای بیماری‌ها و ناراحتی‌های جسمی کارساز هستند. گاهی وجود نگین یا تکه‌ای از سنگ گوهر در اتاقیا نزدیک بیمار برای القا باور شفا به بیمار کافی بود و گاه برای برطرف کردن درد بیمار، آن را بر روی موضع مورد نظر می‌گذاشتند و برای اطمینان بیشتر، نگین یا تکه سنگ جواهر را پودر کرده و به بیمار می‌خوراندند.
اطلاعات لازم برای شناسایی اینکه هر جواهر کدام بیماری را معالجه می‌کند در کتاب‌های آن زمان وجود دارد. این‌گونه به نظر می‌رسد که بهبود برخی بیماری‌ها نتیجه مستقیم خوراندن پودر گوهر سنگ‌ها نبوده و دلیل اصلی آن شاید تأثیر پلاسیبو یا تلقین این باور به شخص بیمار بوده‌است. اغلب در صورتی که بیمار شفا پیدا نمی‌کرد.
باور ها
دلیل شفا نگرفتن ارزش کم یا نامرغوب بودن پودر جواهر بود. امروزه حتی در کشور پیشرفته ژاپن نوعی از این‌گونه درمان‌های سنتی وجود دارد که از قرص‌های کلسیم متشکل از مروارید پودر شده تحت عنوان داروی پزشکی تجویز و استفاده می‌گردد. در نتیجه باور انسان‌ها به رابطه فراطبیعی بین گوهر سنگ‌ها و جهان ناشناخته گاه آنها را با برخی اجرام آسمانی و صور فلکی مرتبط دانسته و به عنوان مثال هر گوهر سنگی را به یک ستاره از مجموعه ستارگان زودیاک نسبت می‌دادند یا متناسب با هر ماه، جواهری به‌خصوص را تعیین کرده بودند.
زادروز هر انسان را با جواهر ویژه آن ستاره از مجموعه ستارگان مشخص می‌کردند و باور بر این بود که شخص متولد شده به وسیلهٔ نگین جواهری ویژه آن ستاره پشتیبانی میشود. انواع نگین‌های جواهر حتی برای آفتاب، ماه و دیگر کرات در نظر گرفته شده بود. به تازگی در برخی از کشورها گونه‌ای از سنگ‌های گران‌بها را که در معادن استخراج می‌شوند به عنوان نماد کشور خود برگزیده‌اند.
در این راستا شایان ذکر است که از دیر باز اماکن مقدس، کلیساها و پوشاک ویژه برگزاری آیین مذهبی توسط پاپ و اسقف‌ها نیز با سنگ‌های گران‌بها آذین می‌شده‌اند. سرانجام تحت تأثیر ساختمان پیچیده اجتماعات بشری و عوامل فردی و روانی و اجتماعی و حس رقابت و باور به جنبه‌های جادویی و پزشکی زیورها و گوهرها و مهره‌ها، به کار بردن زیور آلاتی چون گوشواره‌ها و خلخال‌ها که با نگین‌ها و سنگ‌های قیمتی گران‌بها و نیمه قیمتی اهمیت فراوانی پیدا نمود.
زمان حال
با تبادل کالا و بازرگانی رواج و گسترش جهانی یافت چنان‌که رفته رفته بکار گرفتن این دست اشیا تجملی و زینتی جزو عادات و آیین عمومی جوامع بشری شده‌است. به هرحال امروزه جواهرات بیش از آنکه به عنوان نماد ماه‌ها یا کشورها یا برای آراسته‌سازی مطرح باشند به عنوان پشتوانه مالی و سرمایه‌گذاری دراز مدت محسوب می‌شوند. جواهرات در حقیقت سرمایه‌هایی هستند که علیرغم اندازه کوچکشان توانسته‌اند بیش از دیگر گونه‌های سرمایه‌گذاری، طی چند دهه اخیر، تورم و کاهش ارزش نقدینگی‌ها را تاب آورند.
آنها انواع گوناگون آذین‌ها، آویزها، سنجاق‌های کوچک، حلقه‌ها و سنگ‌های گران‌بها را به کار می‌بردند. کمربندها و کلاه‌های آراسته شده با جواهرات، در این دوره کاربرد فراوانی داشت.
ساسانیان
در دوره ساسانیان هنر زر و جواهر سازی، همانند سایر هنرها به شکوفایی رسید. پیچیدگی مهر و نشان‌ها، کیفیت سکه‌ها، روکش‌های تزئینی بر روی تاج‌ها و هنر در نقره افزارهای این دوره شگفت‌انگیز است.
اعراب
پس از برچیده شدن ساسانیان، جامعه ایرانی با وجود از بین رفتن استقلال سیاسی با شگفتی بسیار، فرهنگ سرشار خود را نگه داشت و مانند همیشه، متجاوزان، فرهنگ غنی ایرانی و آیین و رسوم آن را پذیرفتند. به بیان دیگر، بسیاری از نقش و نگارها و طرح‌های ایرانی و شگردهای آن بازماندند. در این دوره، نقره‌افزارها با پذیرش عمومی شگفت‌انگیزی رو به رو شد، اما برخی قطعات زر، تنها توسط زنان به کار برده می‌شد و صنف زرگرها را بیشتر افرادی از دیگر آیین‌ها، مانند یهودیان تشکیل می‌دادند.
ایران پس از حمله اعراب
پس از چیره شدن اعراب بر ایران، هنر سنتی ایرانیان تحت تأثیر کانون‌های هنر اسلامی که در آنها به کار بردن تصاویر ممنوع شد قرار گرفت. در این دوره، شیوه‌هایی مانند برجسته کاری، ملیله دوزی با سنگ‌های گران‌بها و نیمه گران‌بها و مینا کاری (مینا سیاه) به کار گرفته می‌شد. در دو دهه آغازی پس از اسلام، طرح‌ها و نقش و نگارها به طرح‌های سنتی مربوط به روم شرقی و سنت‌های آرایشی دوره ساسانی محدود شد. سده‌های ۹تا ۱۲ الگوهای اسلامی به صورت آمیزه‌ای از طبیعت و شکل‌های هندسی، گسترش یافت.
تاریخچه جواهر شناسی
طی سده‌های ۱۲ و ۱۳، دست بندهای ایرانیان از زر، سیم و برنز، به صورت رویه‌های فلزی ساخته می‌شدند. گوشواره‌هایی هلالی شکل از زر، و آراسته با ملیله، روبان، پیچک، جوانه و مهره‌هایی با طرح‌های گوناگون ساخته می‌شدند. گردنبندهای طلا از کنار یکدیگر قرار گرفتن مهره‌ها ساخته می‌شدند. در میان طلا و جواهرات این دوره اشیایی چارگوش یا استوانه‌ای شکل، ساخته شده از زر، نقره، برنز و سنگ‌های گران بها، که بر روی آنها «نوشته» وجود دارد یافت میشود که از آنها به عنوان حرز و طلسم استفاده می‌شده‌است.نقش و نگارهای کنده کاری شده‌ای از این زمان بازمانده که دربردارنده معانی نمادین و حتی نقش‌های عربی-اسلامی و طرح‌هایی از جانوران است.
تیموریان
تیمور، حامی بزرگ انواع هنرها بود. او علاقه بسیاری به سنگ‌های رنگی و روکش‌های فلزی داشت و این ویژگی او باعث شد که این نقش و نگار و شگردها برای دوره‌های دیگر (صفوی و قاجار) زنده بمانند.
صفویه
مینیاتور، منبع اطلاعاتی با ارزشی در مورد جواهرات و سلیقه‌های این دوره است. زنان و مردان صفوی، از یک مد یکسان در مورد زینت آلات پیروی می‌کردند و بیشتر ایرانیان به تزئین پوشاک و فنجان‌های مجلسی، آبخوری و کوزه‌ها با سنگ‌های گران بها؛ علاقه بسیاری نشان می‌دادند. در این دوره، جواهرات گران‌تر و ساخت آنها تخصصی‌تر شد.
قاجار
جواهرات مربوط به این دوره، به شدت تحت تأثیر طرح‌ها، نقش و نگارهای غربی بودند. یکی از ویژگی‌های جواهرات این دوره، مینا کاری تکه‌های طلا و آرایش آنها با سنگ‌های رنگی است. در سده نوزدهم، سنت‌های اصیل و بومی به دلیل نفوذ اروپاییان کمرنگ‌تر شدند، اما طرح‌های سنتی سایر اقوام از جمله قوم کرد، همچنان پا بر جا ماندند. در پایان دوره قاجار و در قرن بیستم جواهرات، بدلی و تکراری شدند الگوهای خارجی، به گونه‌ای کپی می‌شدند که طرح‌های ایرانی، نفوذ کمی بر روی آنها داشتند.
مردمی که گستره بزرگی از الگوهای سنتی را با نفوذ پر قدرت در میان خود حفظ کرده‌اند. این الگوها غنی، زیبا و بسیار گوناگون در طرح و کارساز در زنده نگاه داشتن الگوهای باستانی بوده و هستند. زنان قبیله‌ای با سلیقه‌های گوناگون و در جایگاه‌های مختلف اجتماعی، جواهرات هلالی شکل، گلابی مانند و قلبی شکل و همچنین انواع سنجاق‌ها، سنجاق سرها و دیگر جواهرات کوچک را به کار می‌گرفتند. به عنوان مثال در کردستان جواهرات طرح‌ها و شکل‌هایی بسیار گوناگونی دارند و برخی طرح‌های نمادین نیز در میان ایشان پر کاربرد است. سنگ محبوبیت چندانی ندارد اما سکه و مهره‌ای کوچک، بسیار پر طرفدار هستند.
جمع بندی
نکته قابل توجه دربارهٔ جواهرات قبیله‌ای این است که: این جواهرات، سال‌های دراز، هویت خود را دست نخورده در برابر سلیقه‌های گوناگون و زودگذر شهری حفظ کرده‌اند، همانگونه که مردم قومی و قبیله‌ای ویژگی‌های خاص خود را در طی سده‌ها نگاه داشته‌اند.
فهرستی از گوهرها، جواهرات و سنگ‌های گران:
- • الماس
• اپال
• در کوهی
• زبرجد هندی
• زمرد
• سنگ ماه (حجرالقمر)
• شبق (شب، شبه)
• طلای کاذب
• عقیق
• عقیق سلیمانی (سنگ باباغوری)
• فیروزه
• کهربا
• لاجورد
• لعل (نارسنگ، حجر سیلان)
• مرمر سبز (مالاکیت)
• مروارید
• یاقوت
• یاقوت کبود
• یشم
اولین دیدگاه را ثبت کنید